Het areaal koolzaad in Nederland is de afgelopen jaren teruggelopen. In 2013 stond er volgens het CBS 2.683 hectare winterkoolzaad in Nederland. Dit jaar was het nog 1.160 hectare, waarvan het gros in het Oldambt. Van het gehele areaal is 160 hectare voor zaaizaadvermeerdering. Het areaal zomerkoolzaad daalde van 782 hectare in 2013 naar 526 hectare in 2020. Ook het Europese areaal koolzaad is in 2020 met 3,5% gekrompen ten opzichte van 2019 tot 5,4 miljoen hectare.

Wat zijn de oorzaken? “Het areaal koolzaad loopt terug, omdat het saldo van koolzaad niet bijzonder is in vergelijking met wintertarwe, terwijl het telen van koolzaad wel risicovol is”, zegt Hindrik Jan Boven van Wiersum Plantbreeding. “Koolzaad brengt gemiddeld € 2.003 per hectare op, terwijl wintertarwe € 2.117 per hectare oplevert.” Boven baseert zich op proefveldgegevens van Ebelsheerd over de laatste vier jaar. Met een opbrengst van 5,2 ton koolzaad per hectare (opbrengstprijs van € 385,20 per ton) en een opbrengst van 12,1 ton wintertarwe (tarwe op tarwe) per hectare (€ 175 per ton).

Rendement koolzaad

Jan Derks Kloosterboer, specialist akkerbouw van Agrifirm, actief in het Oldambt, ziet ook dat de koolzaadteelt het moeilijk heeft. “Rendement is altijd bepalend voor een gewaskeuze. Het rendement van koolzaad ligt in de buurt van wintertarwe en dat is niet heel hoog”, zegt Kloosterboer. “Daarom kiezen meer telers in mijn gebied voor suikerbieten of uien, teelten die meer euro’s opbrengen. Sommige telers hebben ook veel last van snuit- en glanskevers in hun koolzaad. Bestrijding kan lastig worden, omdat er steeds meer insecticiden verdwijnen.”

Margriet Dilling, onderzoeker van SPNA, geeft aan dat winterkoolzaad nog steeds een belangrijke plaats inneemt in het Oldambster bouwplan. SPNA zet op haar locatie Ebelsheerd elk jaar een rassenvergelijking van winterkoolzaad op (surf naar www.spna.nl voor de opbrengsten van de diverse koolzaadrassen in dit seizoen en vorige seizoenen). In het seizoen 2019-2020 zijn negen rassen winterkoolzaad onderzocht met een gemiddelde productie van 4,6 ton per hectare. Dat was 500 kilo minder dan in seizoen 2018-2019 met gemiddeld 5,1 ton per hectare. Dit jaar was het vergelingsvirus (TuYV) aanwezig in alle rassen, behalve Tempo. Tempo is hierop niet getest.

Pluspunten koolzaad

“Koolzaad heeft diepgroeiende penwortels en dat is goed voor de bodemstructuur”, zegt Arjan van der Vinne, productmanager akkerbouw van DSV Zaden. “Omdat het een vroeg ruimend gewas is, kun je bijna altijd onder droge omstandigheden oogsten. Het zorgt voor een goede arbeidsspreiding en ruimte voor inzaai van een groenbemester.”

Volgens Martijn van Overveld, productmanager akkerbouw Limagrain Nederland, past koolzaad erg goed als tussengewas in vruchtwisseling met tarwe. “Ten opzichte van tarwe-op-tarwe is de opbrengst van wintertarwe na koolzaad 10% hoger”, zegt Van Overveld. Hij becijferde een extra saldo van € 365 in drie jaar met de koolzaadrassen LG Ambassador of LG Aurelia als tussengewas

Wegvallen van neonicotinoïden

Dilling, Van der Vinne en Boven bevestigen dat een meeropbrengst van tarwe gebruikelijk is na een voorvrucht van koolzaad. “Granen afwisselen met koolzaad zorgt ook voor minder problemen met voetziekte in tarwe”, zegt Boven, die weet dat de koolzaadteelt in andere Europese landen onder druk staat. “Onder andere vanwege het wegvallen van neonicotinoïden om glanskevers en andere plaaginsecten te bestrijden. Als gevolg van het kleinere areaal en lagere totale koolzaadproductie is de prijs tijdelijk wel hoger.”

Knelpunten koolzaadteelt

Boven schat dat in het Oldambt ongeveer 1.000 hectare koolzaad wordt geteeld. “In deze regio groeit de uienteelt en daarbij past koolzaad niet echt, omdat opslag van koolzaad in uien moeilijker te bestrijden is dan andere onkruiden”, zegt Boven. Hij noemt de hoge stikstofbehoefte uit kunstmest, de gevoeligheid van koolzaad voor slakkenschade en meer teeltrisico door nachtvorst en insecten als nadelen van de koolzaadteelt.

Van der Vinne geeft ook aan dat koolzaadopslag lastig is. Hij adviseert om opslag goed te bestrijden door ondiepe grondbewerking of behandeling met een totaal herbicide. “Anders blijf je nog vele jaren last houden van koolzaadopslag.” Een ander belangrijk knelpunt is dat koolzaad het witte bietencysteaaltje vermeerdert. Met bieten in het bouwplan is koolzaad telen niet handig.

Van Overveld ziet een verschuiving van suikerbieten van Flevoland naar het Oldambt. “In Flevoland is de grondprijs te hoog voor suikerbieten. Bij een lage koolzaadprijs is het saldo van bieten interessanter voor telers in het Oldambt”, zegt Van Overveld. “Bij stijgende koolzaadprijzen kan dit weer helemaal anders zijn.”

Opbrengst kan omhoog

Uit het SPNA-rassenonderzoek van de afgelopen vier seizoenen waar 23 rassen zijn onderzocht, blijkt een variatie in gemiddelde opbrengsten van winterkoolzaad van 4,19 ton tot 5,76 ton per hectare. DK Expedient bracht dit jaar 4,19 ton op, terwijl dat twee seizoenen eerder 5,54 ton was. In 2016-‘17 bracht DK Exquisite 5,76 ton op. “Met een ton extra zaad per hectare kan de koolzaadteelt concurreren met wintertarwe. Verdere veredeling met nieuwe genetica verbetert de zaadopbrengst en het rendement van de koolzaadteelt”, zegt Van Overveld.

De veredelaars richten zich op opbrengend vermogen, stikstofefficiëntie, hauwvastheid en resistentie tegen de schimmel phoma en het vergelingsvirus. “Het is lastig om de symptomen van besmetting met het Turnip Yellows Virus (TuYV) te herkennen. Maar het is wel een verborgen probleem in menig koolzaadperceel en zonder resistente rassen kost het opbrengst. Ook in het SPNA-rassenonderzoek is de aanwezigheid van het virus met bladmonsters aangetoond”, zegt Van Overveld.

Alle veredelaars van koolzaad zorgen er daarom voor dat alle nieuwe rassen die op de markt komen virustolerantie/resistentie hebben tegen het vergelingsvirus. Dat verhoogt de opbrengst van nieuwe rassen.

Toekomst koolzaadteelt

De meningen over de toekomst van de Nederlandse koolzaadteelt lopen uiteen. Boven verwacht dat het areaal koolzaad niet zomaar gaat groeien ten koste van aardappelen, uien of suikerbieten. “Het past lang niet altijd in het bouwplan en zolang we de grond in Nederland intensiever gaan gebruiken, kiezen telers vaker voor gewassen die meer opbrengen”, zegt Boven.

Naast veredeling op hogere opbrengsten, kan volgens Van Overveld het nieuwe GLB het areaal koolzaad ook stimuleren. “Koolzaad bedekt in de winter de grond en bloeit al vanaf april. De vroege nectar draagt bij aan voeding van bijen en andere insecten. Qua biodiversiteit en verbetering van de bodemstructuur en -vruchtbaarheid kan koolzaad hoog gaan scoren in het nieuwe puntensysteem. Dat levert extra premies op.”

Prijs koolzaad

Kloosterboer weet dat de prijs van koolzaad nu wat beter is ten opzichte van suikerbieten, waarvan de prijs momenteel in een diep dal zit. “Dan kun je zomaar weer een verschuiving van bieten naar koolzaad zien. Ook al omdat sommige telers niet blij zijn met aflevering van bieten veel later in het seizoen. Ze kunnen dan geen wintertarwe meer zaaien en er is veel risico op structuurschade.”

Van der Vinne stelt dat de toekomst van de koolzaadteelt verbetert als de opbrengsten stijgen en het saldo kan concurreren met wintertarwe. “Daarnaast moet de prijs van koolzaad omhoog, omdat de teelt risicovoller is dan wintertarwe telen”, zegt Van der Vinne, die pleit voor een betere samenwerking en afstemming in de keten. “Als een grote afnemer zijn wensen kan uiten, de veredelaar de juiste rassen beschikbaar heeft en de boer bereid is deze te telen, stijgt het areaal. De prijs moet goed zijn en de afzet gegarandeerd. Momenteel gaat het gros van de koolzaad naar Duitsland voor biodiesel. We moeten verwerking in Nederland meer stimuleren.”